Ocalić od zapomnienia imiona i nazwiska 150 tys. Ukraińców wysiedlonych w 1947 r. w Akcji „Wisła”.

Pomysł opracowania „Księgi wysiedlonych 1947” zrodził się podczas prac nad książką Akcja „Wisła”. Wśród tysięcy różnych dokumentów Grupy Operacyjnej „Wisła”, Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Ziem Odzyskanych, odnalezionych w archiwach, były również listy transportowe rodzin ukraińskich i mieszanych polsko-ukraińskich wywiezionych na tzw. ziemie odzyskane.

W 2003 r. zwróciłem się z apelem do środowisk ukraińskich w Polsce o włączenie się do prac nad „Księgą wysiedlonych”, przekazywanie informacji dotyczących ich rodzinnych miejscowości, nazwisk rodzin ukraińskich zamieszkujących je do czasu wysiedlenia na Ukrainę Radziecką (1944–1946) i w Akcji „Wisła”, planów wsi, pamiątek, fotografii, relacji opisujących wysiedlenie. W tym celu opracowałem poradnik oraz formularz („Łystok wysełenoho”) do zapisywania danych wysiedleńców.

Zdjęcie z okładki książki Akcja "Wisła"a

Odzew był stosunkowo ograniczony. Mimo upływu lat wiele osób wciąż obawia się ujawnienia swej tożsamości narodowej. Jednak materiały, które od tamtego czasu zgromadziłem, a w szczególności dokumenty odnalezione w archiwach, są na tyle cenne, że utwierdziły mnie w przekonaniu o potrzebie kontynuowania tego projektu.

„Księga wysiedlonych” będzie miała charakter interaktywnej bazy komputerowej powiązanej z mapą miejscowości, a nie tradycyjnej książki w wersji papierowej. Pozwoli to uniknąć wysokich kosztów druku i uzupełniać na bieżąco jej zawartość o nowe dane, nazwiska, informacje, fotografie. Ale przede wszystkim umożliwi dostęp do jej zawartości każdemu zainteresowanemu za pośrednictwem internetu i da szansę aktywnego współuczestniczenia w jej tworzeniu.

„Księga wysiedlonych” składać się będzie z następujących elementów:

  1. Części opisowej zawierającej informacje historyczne o danej miejscowości i jej mieszkańcach, ich powojennych losach, w tym wysiedleniu do USRR (1944–1946), komunistycznych represjach (skazani przez sądy wojskowe, uwięzieni w obozie w Jaworznie, zamordowani przez podziemie).
  2. Dat wysiedlenia danej miejscowości, liczby wysiedlonych rodzin (osób), nazwy stacji kolejowej załadowczej i docelowych na „ziemiach odzyskanych”, numerów transportów wysiedleńczych.
  3. Fotografii oraz fotokopii dokumentów dotyczących danej miejscowości i jej mieszkańców.
  4. Map z zaznaczoną lokalizacją poszczególnych miejscowości.
  5. Wykazów nazwisk rodzin i osób wysiedlonych z poszczególnych miejscowości opracowanych na podstawie list transportowych PUR, Grupy Operacyjnej „Wisła” oraz danych osób prywatnych.

 NOTA INFORMACYJNA

Z ponad 5 mln ukraińskiej mniejszości narodowej zamieszkałej w Polsce przed 1939 r., po wytyczeniu nowych granic w lipcu 1944 roku pozostało niespełna 700 tys. Z tej liczby około 500 tys. Ukraińców wysiedlono w latach 1944–1946 do USRR i 150 tys. w 1947 r. w Akcji „Wisła” na ziemie zachodnie i północne Polski. Pozostały osoby z rodzin mieszanych, które uniknęły wywózki i Ukraińcy zamieszkali w powiecie Bielsk Podlaski w województwie białostockim, nieobjęte wysiedleniem do USRR i Akcją „Wisła”.

Wzorowana na linii Curzona granica wschodnia oddzielała od Polski ziemie ukraińskie przyłączone do niej przed sześcioma wiekami, stanowiące w świadomości historycznej Polaków integralną część jej terytorium. Równocześnie odcinała od Ukrainy najdalej na zachód wysuniętą część jej ziem etnicznych. Ukraińcy nie stanowili na tych terenach elementu napływowego. Podlasie, Chełmszczyzna, Hrubieszowskie, Nadsanie, Bojkowszczyzna i Łemkowszczyzna były Kresami Zachodnimi etnicznych ziem ukraińskich, zwanych często „Zakerzoniem”. Ze wszystkimi cechami pogranicza historycznego, kulturowego, językowego i religijnego – naturalnym wzajemnym przenikaniem się kultur przy równoczesnym, silnym dążeniu do zachowania własnej tożsamości narodowej.

W odróżnieniu od Polaków z Kresów Wschodnich zmiana granic dla Ukraińców z „Zakerzonia” nie oznaczała zmiany państwowości i konieczności wyrzeczenia się polskiego obywatelstwa, a przesiedlenie – powrotu do ojczyzny. Dla nich realną ojczyzną była ziemia stanowiąca od pokoleń ich ojcowiznę. W świadomości tych ludzi – była to ziemia ukraińska czy jak się wówczas mawiało na Łemkowszczyźnie – „ruska”.

Oddalenie od tradycyjnych centrów Ukrainy sprawiło, że miejscowa ludność ukraińska była silnie zróżnicowana politycznie, religijnie, jak też pod względem stopnia rozwoju świadomości narodowej. Konstatacja ta jest niezmiernie istotna dla zrozumienia postaw Ukraińców po 1944 r., jak też dla należytej oceny realizowanej wobec nich polityki państwa polskiego, które nie uwzględniając tych czynników, traktowało społeczność ukraińską instrumentalnie, jako jednorodną masę o wyraźnie nacjonalistycznym, antypolskim i antykomunistycznym obliczu.

Na podstawie meldunków oddziałów wojskowych biorących udział w wysiedleniu Ukraińców w Akcji „Wisła”, ustalono, że od 28 kwietnia do 15 sierpnia 1947 r. z co najmniej 1244 miejscowości położonych w 22 powiatach, 3 województwach, deportowano łącznie 147 175 osób, w tym z województwa krakowskiego 9307, lubelskiego 34 722, rzeszowskiego 103 146. Natomiast według zestawień Państwowego Urzędu Repatriacyjnego i raportów Sztabu Generalnego w czasie Akcji „Wisła” w 442 transportach wywieziono ogółem 33 tys. rodzin, 140 660 osób, w tym: z województwa krakowskiego – 10 510 osób, lubelskiego – 44 728, rzeszowskiego – 85 339. Osiedlono ich w rozproszeniu na terenie 5 województw w 66 powiatach, w tym województwie białostockim – 991 osób, gdańskim – 6838, olsztyńskim – 55 089, poznańskim – 8 042, szczecińskim – 48 465, wrocławskim – 21 235.

Pierwszy transport wysiedleńczy oznaczony jako R-10 wyruszył z obszaru „S” (Sanok) 29 kwietnia 1947 r. ze stacji kolejowej Szczawne w powiecie Sanok i przez Oświęcim, a następnie punkt rozdzielczy w Szczecinku, dotarł 3 maja 1947 r. do Słupska. Ostatni – R-509 – wysłano 8 sierpnia ze stacji Zwierzyniec i 12 sierpnia przybył do Białogardu-Tychowa.

Szczegółowe zestawienie 1244 wysiedlonych miejscowości i 442 transportów wysiedleńczych, które będzie podstawą do opracowania „Księgi wysiedlonych”, podaję w mojej książce Akcja „Wisła” 1947. Dokumenty i materiały, załączniki nr 1–3. Zawiera ono dzienne daty wysiedlenia Ukraińców z danej miejscowości, liczbę wysiedlonych i wywiezionych osób w poszczególnych transportach, liczbę pozostałych w danej miejscowości Polaków lub osób z rodzin mieszanych. Jest to jak dotychczas jedyny i najpełniejszy tego rodzaju wykaz. https://emisilo.pl/wp-content/uploads/Akcja-Wis%C5%82a-2014.pdf

Lektura wykazów wysiedlonych miejscowości jest przygnębiająca. Po wielu z nich nie ma już dziś śladu. Część została spalona przez wojsko, (szczególnie te, które znajdowały się w pobliżu kompleksów leśnych) lub przez UPA, by uniemożliwić zasiedlanie ich polskimi osadnikami. Pozostałe, opustoszałe przez wiele lat, uległy samoistnej zagładzie. O ich istnieniu świadczą dziś już tylko nazwy na przedwojennych mapach i porosłe lasem cmentarze. Będzie też „Księga wysiedlonych 1947”.

Powrót na bloga