Jeden z najważniejszych, dotychczas zrealizowanych, projektów badawczych. Jego celem było odnalezienie, uporządkowanie, opisanie i zmikrofilmowanie bezcennej kolekcji dokumentów i rękopisów do historii Ukrainy i stosunków polsko-ukraińskich w XIX i XX wieku ze zbiorów Archiwum Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki we Lwowie. Uzyskanie zgody na jej udostępnienie zajęło niemalże 10 lat. Drugie tyle – uporządkowanie i zmikrofilmowanie.

Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki utworzono 11 grudnia 1873 r. we Lwowie z inicjatywy przedstawicieli ukraińskiej naddnieprzańskiej i galicyjskiej inteligencji. Do czasu likwidacji Towarzystwa przez władze sowieckie, 12 stycznia 1940 r., pełniło ono nieformalnie funkcję pierwszej Ukraińskiej Akademii Nauk. Jego członkiem był Albert Einstein. W 1944 r., tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Lwowa, hitlerowcy wywieźli kilkadziesiąt skrzyń z najcenniejszymi zbiorami Archiwum NTSz do Adelina na Dolnym Śląsku, gdzie je porzucili. Po zakończeniu wojny zostały one odnalezione przez polskich archiwistów. Kilkanaście skrzyń Archiwum NTSz przemieszanego z materiałami lwowskiego Ossolineum trafiła do Wrocławia, jednak zasadniczą część zbiorów przewieziono do Warszawy i ukryto na poddaszu Pałacu Krasińskich w Warszawie, siedzibie Oddziału Rękopisów Biblioteki Narodowej. Tu przeleżały ponad 40 lat, nieuporządkowane i niedostępne dla badaczy.

„Hramota wdzięczności” przyznana 8 grudnia 2002 r. przez Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki Ameryki za wkład w odnalezienie i zmikrofilmowanie Archiwum.

Natrafiłem na nie przypadkowo w 1982 r. Duża zasługa w tym Stanisława Krycińskiego i Roksolany Semerak-Nebeś. Dyrekcja BN nie wyrażała początkowo zgody na ich udostępnienie, obawiając się, w dużym stopniu zasadnie, wywiezienia archiwum z Polski przez władze sowieckie. Ujawnienie faktu ocalenia tej bezcennej kolekcji dokumentów z wojennej pożogi stało się możliwe dopiero po upadku komunizmu w Polsce. W 1989 r. pojechałem do Lwowa, by na założycielskim zjeździe Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki Ukrainy, odradzającego się po latach sowieckiej okupacji, poinformować zebranych o odnalezieniu w Warszawie ich spuścizny. Doprowadziłem następnie wespół z prof. Jarosławem Daszkiewiczem do podpisania umowy między dyrekcją Biblioteki Narodowej w Warszawie i Centralnym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, dzięki czemu można było wreszcie rozpocząć sukcesywne porządkowanie i mikrofilmowanie zbiorów.

Od samego początku, przez ponad 10 lat, tę żmudną pracę wykonywała Halina Swarnyk ze Lwowa przy współpracy archiwistów ukraińskich i polskich. Moim zadaniem było koordynowanie prac archiwistów z Ukrainy, organizowanie ich przyjazdów i pobytu w Polsce, zdobywanie dotacji na zakup sprzętu do kopiowania, a przede wszystkim kilometrów mikrofilmów. Epoka skanerów miała dopiero nadejść.

Do najcenniejszych kolekcji dokumentów odnalezionych w zbiorach Archiwum Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki w Bibliotece Narodowej w Warszawie należą:

  • Legion Ukraińskich Strzelców Siczowych (1914–1918)
  • Rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej (1918–1919)
  • Rząd Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (1918-1919)
  • Ukraińska Armia Halicka (1918-1920)

Sztab Ukraińskiej Armii Halickiej, Stryj 1919 r.

  • Ukraińskie-Narodowo-Demokratyczne Zjednoczenie (UNDO) (1922–1938)
  • Ukraińska Reprezentacja Parlamentarna w Sejmie II RP (1924–1938)
  • Ukraiński Komitet Obywatelski Pomocy (głodującej) Ukrainie (1933-1934)
  • Obozy internowanych żołnierzy armii URL, UAH i ludności cywilnej Brześć nad Bugiem, Dombie k. Krakowa, Łańcut, Strzałków, Tuchola i Nideralm (Austria) (1919-1922)
  • Partyzancko-Powstańczy Sztab Armii URL gen. Tiutiunyka (1919–1922)
  • Towarzystwo „Proswita” (1892–1939)
  • Wspomnienia gen. Myrona Tarnawskiego
  • Archiwum Dmytra Dońcowa (1907–1939), Jewhena Archipenki (1917-1926), senator Ołeny Kisielewskiej (1928–1939), Andrija Żuka (1907-1939), Iwana Łypy (1902–1938), Jurija Łypy (1902-1938) i innych osób
  • Archiwa redakcji ukraińskiej prasy (1853-1939)
  • Materiały dot. ukraińskiej oświaty i szkolnictwa w II RP (1922-1938).

Fotografia Dmytra Dońcowa z paszportu znajdującego się w zbiorach NTSz.

Zwieńczeniem prac był opracowany przez Halinę Swarnyk katalog-informator: Archiwa i rękopisy Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki w Bibliotece Narodowej w Warszawie, wydany w 2005 r. przeze mnie w ramach Archiwum Ukraińskiego w Warszawie i Schevchenko Scientific Society w Nowym Jorku.

Linki: Pełny tekst katalogu

Na publikację czeka wciąż podobny katalog-informator zawierający szczegółowy opis kilkudziesięciu tysięcy stron dokumentów i materiałów z archiwum Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych (1914–1918), przechowywanych w 12 skrzyniach w Bibliotece Narodowej oraz ta część Archiwum NTSz, która od ponad 70. lat nieuporządkowana i niedostępna spoczywa w zbiorach wrocławskiego Ossolineum.

Linki:

H. Swarnyk, Czy powrócą na Ukrainę archiwa NTSz

Powrót na bloga