Piękni i dumni

Po niemalże dwóch miesiącach napawania oczu widokiem tysięcy fotografii Łemków ze zbiorów Archiwum Narodowego w Krakowie, robię przerwę. Ilość materiałów zgromadzonych w tej kolekcji jest ogromna. Rzetelne zbadanie i opisanie całości z myślą o publikacji w formie książki – albumu czy wystawy wymagać będzie jeszcze wielu miesięcy mozolnej pracy.

Chciałbym też dać wytchnienie pracownikom Oddziału IV Archiwum Narodowego w Krakowie przy ul. Orzeszkowej 7, którzy w największe upały maja, czerwca i lipca dzielnie znosili moją, często jedyną, obecność w czytelni. Dziękuję im za to i za wiatraczek-wentylator, dający nam namiastkę klimatyzacji.

Moje specjalne podziękowania Pani Iwonie Fischer – kierownik Oddziału IV, archiwiście i historykowi z powołania i zamiłowania – za życzliwe wsparcie moich poszukiwań. Było mi niezwykle miło usłyszeć, że Pani Iwona nie dość, że czytała moje teksty na blogu, to jeszcze wyraziła uznanie za to, że jestem pierwszym historykiem, który odkrył tę wspaniałą kolekcję fotografii dla siebie, ale też chciał się nią podzielić z innymi. Dzięki temu zaczyna ona żyć nowym życiem, a Oddział IV Archiwum Narodowego może wreszcie wypełnić swoją misję, dla której został powołany – ocalić od zniszczenia i udostępnić przyszłym pokoleniom.

 Watra Łemkowska w Żdyni

Postanowiłem pojechać na Łemkowską Watrę do Żdyni, by pokazać próbkę tego, co do tej pory znalazłem i opowiedzieć, jak można do tego dotrzeć. W ostatniej chwili, dzięki Natali Hładyk, udało się włączyć Panią Grażynę Staniszewską, przewodniczącą Rady Fundacji KALYNA, i mnie, do programu Watry.

Przygotowaliśmy afisz, roll-up z wyborem 20 fotografii oraz ulotki pięknie zaprojektowane i wykonane przez moich znakomitych grafików. Dziękuję im za to!

Dzięki nim, w przeciągu tygodnia i mimo ograniczonych możliwości finansowych, zdołałem pokazać na Watrze również kilkanaście fotografii dużego formatu, wybranych spośród kilkuset zdjęć. Opatrzyłem je wspólnym tytułem – „Лемкыні i Лемкы – гарды і горды”/„Łemkynie i Łemkowie – piękni i dumni”.

Pani Halina po powrocie na Ukrainę napisała do mnie na FB:

Dyrekcji Archiwum Narodowego w Krakowie dziękuję za wyrażenie zgody na wykonanie powiększeń reprodukcji 20 fotografii i upublicznienie ich podczas Watry. Część z nich publikuję na moim blogu.

Myślę, że pozwoli to na ukazanie choć trochę bogactwa odkrytej kolekcji, jej ogromnej wartości dla łemkowskiej kultury, ale też wysokiej jakości artystycznej i technicznej fotografii, istotnej z punktu widzenia przyszłych planów wystawienniczych.

Kierownictwo Oddziału IV Archiwum Narodowego w Krakowie wyraziło duże zainteresowanie moim pomysłem zorganizowania wespół z Fundacją KALYNA ogólnopolskiej wystawy fotografii Łemków.

Oddział IV Archiwum Narodowego w Krakowie

Jak już napisałem, kolekcja fotografii i dokumentów osobistych Łemków jest przechowywana w zbiorach Oddziału IV Archiwum Narodowego w Krakowie, który mieści się przy ul. Orzeszkowej 7, na krakowskim Kazimierzu. tel. +48 12 422 58 33.

W inwentarzu archiwalnym figuruje ona pod nazwą: Przedstawiciel Rejonowy Rządu Tymczasowego ds. Ewakuacji w Nowym Sączu i jest oznaczona sygnaturą 29/704/.

Szczegółowy opis zespołu można odnaleźć na stronie Archiwum Narodowego w Krakowie:

https://szukajwarchiwach.pl/

Po wejściu na w/w link pojawi się opis pierwszych 15 jednostek archiwalnych. Po „kliknięciu” na którąś z sygnatur otrzymamy nieco bardziej szczegółowy opis jej zawartości, zwierający m.in. nazwy miejscowości, z których pochodzili Łemkowie – właściciele wspomnianych kenkart/dowodów osobistych. Ale niestety nic poza tym. Ich nazwiska i dane osobowe znajdują się w odrębnej bazie archiwum, która nie jest dostępna online. Można do nie dotrzeć przyjeżdżając do archiwum osobiście lub wysyłając zapytanie za pośrednictwem internetu/poczty.

Zbiór liczy łącznie 87 tzw. jednostek archiwalnych. Każda z nich zawiera do 100 dokumentów (kenkart/dowodów osobistych) ułożonych geograficznie (według miejscowości) i alfabetycznie (wg nazwisk) w tym:

1) 4700 niemieckich kart rozpoznawczych, tzw. kenkarty, wydawanych osobom narodowości ukraińskiej, w tym Łemkom zamieszkałym na terenie woj. krakowskiego (pow. Nowy Targ, Nowy Sącz), w Krakowie, Tarnowie. Kielcach, Jaśle, Krośnie i Gorlicach oraz pochodzącym z Galicji i wschodniej Ukrainy, które z racji wykonywanego zawodu duchowni, nauczyciele, dziennikarze, pracownicy kooperatyw) lub w wyniku zawieruchy wojennej znalazły się na Łemkowszczyźnie. Wszystkie te kenkarty należały do osób wysiedlonych w latach 1945-1946 na sowiecką Ukrainę. Zostały im odebrane w związku ze „zrzeczeniem się” obywatelstwa polskiego, najczęściej pod przymusem, niedobrowolnym, i opatrzone stemplem – „Unieważniono”.

2) 400 dowodów osobistych wydanych przez władze polskie przed wrześniem 1939 r., okupacyjnych niemieckich „Personalausweis” oraz dowodów osobistych wydanych po wyzwoleniu w 1945 r.

3) 100 „Arbeitsbuch fur Auslender” – książki pracy dla obcokrajowców wydawane Łemkom wywożonym podczas wojny na roboty przymusowe do Niemiec. Zawierają dane personalne robotnika przymusowego, jego fotografię z numerem na tabliczce i adnotację o miejscu pracy i okresie zatrudnienia. Bezcenny dokument w przypadku osób ubiegających się o rentę lub odszkodowanie za pracę w Niemczech.

4) 2985 spraw dotyczących podań o wydanie kenkart składanych przez Łemków zamieszkałych w pow. nowosądeckim: rolników, gospodynie domowe, uczniów i nauczycieli seminarium nauczycielskiego w Krynicy, duchownych greckokatolickich i prawosławnych z lat 1941-1943. Akta zawierają ankiety personalne (drukowane łacinką w języku będącym mieszanką ukraińskiego i gwary łemkowskiej), odpisy aktów urodzenia wszystkich członków rodziny, nierzadko ślubu, sporządzone przez proboszczów parafii greckokatolickich i prawosławnych z terenu Łemkowszczyzny, zaświadczenia wystawiane przez Ukraiński Dopomohowy Komitet o narodowości ukraińskiej wnioskodawcy oraz jego własnoręcznie podpisane oświadczenie, że nie jest Żydem.

Do wielu ankiet personalnych dołączone są zdjęcia. Tu też znajdują się licznie i w znakomitym stanie zachowane duplikaty kenkart, legitymacji UDK. Każda z fotografią. Zważywszy, że każda z tych 2985 spraw ułożonych w odrębnych kopertach, alfabetycznie wg nazwisk członków rodzin i miejscowości, dotyczy nierzadko kilku osób, łącznie może być ich nawet kilkanaście tysięcy. Nazwiska tych osób nie są wpisane do komputerowej bazy danych

Jak korzystać?

Każdy zainteresowany może zwrócić się do Oddziału IV Archiwum Narodowego w Krakowie z prośbą o udzielenie informacji, sprawdzenie, czy we wspomnianej kolekcji akt znajdują się dokumenty danej osoby. Szczegółowe informacje dot. zasad prowadzenia poszukiwań w Archiwum oraz ich ewentualnych kosztów podano na stronie:

Można też uczynić to osobiście na miejscu w czytelni naukowej w Krakowie, Oddziału IV Archiwum Narodowego w Krakowie, ul. Elizy Orzeszkowej 7, od poniedziałku do piątku w godz. 9-15.

Jeśli nazwisko danej osoby figuruje w bazie danych, można wówczas, jeszcze tego samego dnia zamówić interesujące nas dokumenty, a po zapoznaniu się z jego treścią – zamówić kserokopię lub skan. Zob. cennik usług.

https://ank.gov.pl/wp-content/uploads/2019/03/Regulamin_cennik_2018.pdf

Formularze i wzory pism niezbędnych do załatwienia spraw w archiwum, w tym „Wniosek o udostępnienie informacji/akt dotyczących osoby” znajdują się na stronie:

https://ank/gov.pl/zalatw-sprawe/formularze-i-wzory-pism/

Można je pobrać online, wypełnić i wysłać za pośrednictwem internetu.

W razie wątpliwości i problemów można też zwrócić się z zapytaniem do mnie. Postaram się, jak dotychczas, pomóc w miarę posiadanych możliwości i wiedzy.

Dziękuję

Chciałbym jeszcze raz podziękować wszystkim indywidualnym osobom i organizacjom, dzięki którym mogłem pracować w Archiwum Narodowym w Krakowie nad kolekcją fotografii, przygotować pierwszą ich ekspozycję, sfinansować koszty graficznego opracowania i wydruków oraz prezentacji na Watrze w Żdyni. Mam nadzieję, że również w Michałowie. Moje szczególne podziękowania dla:

Polsko-Ukraińsko-Kanadyjska Fundacja Stypendialna KALYNA & Grażyna Staniszewska

Milena Karlińska-Nehrebecka & Polski Instytut Psychoterapii Integratywnej, Kraków

Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca Kyczera & Jerzy Starzyński, Legnica

Fundacja Doslidżennia Łemkiwszczyny – Lemko Research Foundation & Andriy Khomyk

Wszystkim, komu leży na sercu sprawa kontynuowania prowadzonych przeze mnie prac nad opisaniem, kopiowaniem i udostępnieniem tej kolekcji fotografii – będę wdzięczny za finansowe wsparcie.

Dr Eugeniusz Misiło