Jeden z najdłużej realizowanych tematów badawczych. Przede wszystkim z uwagi na rozległość zagadnienia, rozproszenie materiałów, nierzadko ich brak lub celowe zniszczenie. Pod koniec lat 80., u schyłku komuny, postawiłem sobie za cel przywrócić pamięci nazwiska Ukraińców, ofiar represji stalinowskich w Polsce: aresztowanych z powodów politycznych, narodowych czy wyznaniowych, skazanych na karę więzienia lub śmierci, straconych i zmarłych w więzieniach komunistycznych w latach 1944–1989.

Według dotychczasowych ustaleń w tym okresie na karę śmierci skazano co najmniej 650 obywateli polskich narodowości ukraińskiej. Większość z nich rozstrzelano lub powieszono. Kilkadziesiąt osób zostało zakatowanych w czasie śledztw lub zmarło w więzieniach w trakcie odbywania wyroków. Ponad 1000 osób, w tym kilkaset kobiet, skazano na kary więzienia. Dokładnych danych nie uda się, prawdopodobnie, już nigdy ustalić.

W okresie pierwszych dwóch latach powojennych (1945–1946) na karę śmierci skazano 99 Ukraińców, z czego 91 stracono. W 1947 r., do czasu rozpoczęcia Akcji „Wisła” (28 IV 1947), skazano kolejnych 31 osób. Wśród nich było 19 Ukraińców rozstrzelanych 10 maja 1947 r. na cmentarzu komunalnym w Przemyślu. Zarówno ich pospieszny proces, jak i zbiorowa egzekucja były zapowiedzią represji, jakie już niebawem miały uderzyć w społeczność ukraińską w Polsce.

Mjr Marian Malinowski, szef WSGO „Wisła”.

Por. Ludwik Kiełtyka, sędzia WSGO „Wisła” bez wykształcenia prawniczego, skazał na karę śmierci 130 Ukraińców.

W czasie Akcji „Wisła” trzech sędziów specjalnego trybunału, jakim był Wojskowy Sąd Grupy Operacyjnej „Wisła”, skazało w trybie doraźnym na karę śmierci 173 członków i współpracowników podziemia ukraińskiego. Oprócz WSGO „Wisła” Ukraińców sądziło również 6 innych wojskowych sądów rejonowych, które w tym samym czasie skazały na karę śmierci łącznie 199 osób, w tym w Lublinie – 55, Rzeszowie – 59, Krakowie – 93, Warszawie – 3, Olsztynie – 13.

Michał Balij „Wiatycz” skazany na karę śmierci przez WSR w Warszawie, zamienioną na wieloletni pobyt w sowieckich łagrach. Po wyjściu na wolność współtwórca i wieloletni profesor filologii ukraińskiej Uniwersytetu Warszawskiego.

Zakończenie Akcji „Wisła” nie oznaczało bynajmniej końca represji i procesów. W 1948 r. sądy wydały kolejnych 75 wyroków śmierci. Najwięcej, bo 46 – w zbiorowych, pokazowych procesach 112 żołnierzy UPA wziętych do niewoli latem 1947 r. na terenie Czechosłowacji podczas próby przebicia się do amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec i deportowanych następnie do Polski.

Ostap Brewka „Kłym”, jeden z Ukraińców skazanych na karę śmierci w procesie uczestników zamachu na gen. Karola Świerczewskiego.

W Warszawie zapadło 13 wyroków śmierci, z czego 9 w procesie 21 żołnierzy UPA oskarżonych o udział w zasadzce na gen. Karola Świerczewskiego. W Olsztynie – 11 wyroków śmierci na członków siatki cywilnej OUN i oddziałów UPA, którzy przedostali się na teren b. Prus Wschodnich w ślad za wysiedloną ludnością ukraińską. W 1949 r. na karę śmierci skazano 21 osób, wyroki wykonano na 12. Listę Ukraińców skazanych na karę śmierci i straconych zamyka dowódca UPA „Zakerzońskiego Kraju” kpt. Mirosław Onyszkiewicz „Orest” (6 lipca 1950).

Ukraińcy aresztowani przez UB na terenie województwa olsztyńskiego.

W 1951 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie wydał 6 wyroków śmierci na szeregowych członków cywilnej siatki OUN z terenu województwa rzeszowskiego, którzy w czasie Akcji „Wisła” wyjechali na ziemie odzyskane i tam po kilku latach zostali zdekonspirowani. W tym przypadku wszystkich ułaskawiono.

30 stycznia 1956 r. WSR w Rzeszowie skazał na karę śmierci ostatniego, najdłużej ukrywającego się członka podziemia ukraińskiego Włodzimierza Mroczkę „Suma”. Prezydent skorzystał z prawa łaski i zamienił wyrok śmierci na 15 lat więzienia. Na wolność „Sum” wyszedł po 13 latach więzienia – 19 grudnia 1968 r. Jego matka, Katarzyna Mroczko, skazana 29 grudnia 1948 r. przez WSR w Rzeszowie na 5 lat więzienia za udzielanie pomocy synowi, zmarła 22 października 1951 r. w zakładzie karnym w Grudziądzu.

Iwan Szpontak „Zalizniak”.

Ostatni głośny proces o przynależność do UPA miał miejsce 14 lat od zakończenia Akcji „Wisła”. 8 marca 1961 r. w Przemyślu skazany został na karę śmierci Iwan Szpontak „Żeleźniak”, dowódca kurenia UPA i 27 Odcinka Taktycznego „Bastion”. Rada Państwa decyzją z 3 czerwca 1961 r. skorzystała z prawa łaski i zamieniła karę śmierci na dożywotnie więzienie, po czym, 26 lutego 1970 r. – na 25 lat więzienia. Szpontak został zwolniony z więzienia 4 listopada 1981 r. i wyjechał do rodziny mieszkającej na Słowacji. Zmarł 4 kwietnia 1989 r. w Koszycach. Był prawdopodobnie ostatnim i najdłużej więzionym w Polsce żołnierzem UPA.

Pierwszą próbą rekapitulacji odnalezionych przeze mnie w archiwach danych był opublikowany w tygodniku „Nasze Słowo” (od 30 września 1990 r. do 18 października 1992 r.) w 87 odcinkach cykl „Śladami pamięci”. Zawierał on biogramy 665 Ukraińców skazanych na karę śmierci, straconych i zmarłych w więzieniach w Polsce po 1944 r. Publikacja wywołała ogromną falę korespondencji. Jej pokłosiem były cenne relacje świadków, rodzin ofiar represji, które nierzadko po raz pierwszy po niemalże 50 latach dowiadywały się o losie swoich najbliższych, fotografie skazanych.

Protokół wykonania wyroku śmierci na łączniczce Paraskewii Babiak ps. „Malina” skazanej przez Wojskowy Sąd Grupy Operacyjnej „Wisła” i powieszonej 9 czerwca 1947 r. na dziedzińcu zamku w Rzeszowie na rozkaz płk. Grzegorza Korczyńskiego mimo braku decyzji prezydenta Bolesława Bieruta.

W 1992 r. ukazała się moja książka УПА в світлі польських документів. Книга перша: Військовий суд Оперативної групи „Вісла”, w której po raz pierwszy opublikowana została pełna dokumentacja Wojskowego Sądu Grupy Operacyjnej „Wisła”, w tym kopie 139 wyroków, na mocy których na karę śmierci skazano 173 Ukraińców, biogramy 120 osób skazanych na kary więzienia, noty biograficzne i fotografie wszystkich sędziów i prokuratorów, sprawozdania z działalności WSGO „W”, korespondencja, szyfrogramy.

W wydanej w 2013 r. książce Akcja „Wisła” 1947, zamieściłem wykazy z danymi personalnymi 487 Ukraińców skazanych na karę śmierci w związku z Akcją „Wisła” i po jej zakończeniu, w tym przez Wojskowe Sądy Rejonowe w Rzeszowie – 136, Krakowie – 63, Lublinie – 61, Olsztynie – 12, Szczecinie – 2, Warszawie – 20.

W przyszłym roku ukaże się książka zawierająca obszerne biogramy 550 Ukraińców, więźniów obozu koncentracyjnego w Jaworznie, skazanych na karę śmierci i więzienia w latach 1947–1948, a także noty biograficzne ich oprawców – oficerów śledczych MBP, prokuratorów Wojskowej Prokuratury Rejonowej i sędziów Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie.